Een waaier van tollen

• Datering van de gebeurtenis: Tot 1872

Betalen van wegenbelasting is niet leuk maar ook niet eerlijk. Iemand die weinig rijdt betaalt evenveel als iemand die veel rijdt met eenzelfde auto. Het vroegere tol betalen als je een weg gebruikte was, wat dat betreft, eerlijker.
Tot 1872 waren we in Brabant zo eerlijk dat we op rijkswegen of 54 plaatsen tol konden betalen en op de provinciale wegen bij 255 tolhuizen !
In het voormalige Tilburg waren er, lijkt het, zeker zeven van die tolhuizen te vinden, ook bekend als barrières.

Over de rijkstollen, in tegenstelling tot de provinciale tollen, zijn de meeste gegevens bekend, omdat die tollen iedere drie jaar werden verpacht. In de krant stond dan ‘duidelijk' aangegeven welke tol op welke plaats werd verpacht. Tussen Breda en Tilburg, dus een afstand van ca. 20 km, waren er al vier tolhuizen.

Over de mogelijk zeven Tilburgse tolhuizen, is relatief weinig bekend .
De staatscourant van februari 1843 meldt de verpachting van
Tol nr. 3, aan de Maasdijksche Brug onder Tilburg, met woonhuis en Tuin langs rivier de Donge. Later noemde men die ‘bij die naam Hultensche brug'.
Op een oude kaart, van Kuiper uit 1865, staat de oude weg naar Breda met rijkstol nr. 3 duidelijk aangegeven, afb. 1.
Met een tol direct aan het water van de Donge was er ongetwijfeld teveel kans op een overstroming voor het tolhuis, zodat de tol in eerste instantie iets verderop aan die toenmalige Maasdijk is geplaatst.
Een later tolhuis, nu voor de Donge zonder de tolboom, zag er honderd jaar geleden nog uit als op afb. 2.

Tol nr. 4, ‘bewesten Tilburg, met Woonhuis en Tuin'.
Deze tol nr. 4 is goed te zien op afb. 1. Die lag bij de toen al bestaande Joodse begraafplaats en de huidige afslag Baronielaan.

Lastiger is het met de overige vijf Tilburgse tollen.
Aan de rand van de Tilburgse bebouwing aan de zuid- en oostkant vinden we de volgende tollen op een kaart terug.
Afb. 3 (Kuiper-1865) toont duidelijk twee tollen, richting Hilvarenbeek en Goirle.
Het tolhuis-1 stond aan de Hoevenseweg op de kruising met de huidige Ringbaan-Zuid.
Bij het onderwerp ‘Hoevenseweg' op de site ‘geheugenvantilburg' staat dat kroonprins Willem II in 1835 het tolhuis aan de Hoevenseweg, het zogenaamde barrièrehuis, kocht van Adriaan Klaassen. Bij dit huis gold de verplichting dat de koper zorg zou dragen voor een behoorlijk onderhoud van de brug verderop over de Nieuwe Leij. Dat er daar toen al een brug bestond was al bijzonder. De meeste wegen in Brabant hadden voor het oversteken van een riviertje nog geen brug.
Op zich een studie waard wanneer, ook in Tilburg, de eerste stenen bruggen zijn gebouwd.

Het tolhuis-2, afb. 3 lag bij het huidige Sint Elisabeth Ziekenhuis, aan de kruising Oude Hilvarenbeekseweg met de Prof. v. Buchemlaan.

Afb. 4 (Stafkaart-1868) toont een heel ander tolhuis, namelijk de plaats van het tolhuis op de kruising van de huidige Sint Josephstraat met de Oisterwijksebaan, op de vroegere doorgaande weg van Breda naar Den Bosch.
Dit zal rijkstol nr. 5 zijn geweest, waarvan in 1843 was vermeld ‘beoosten Tilburg'.
De plaatst van deze rijkstol nr. 5 lijkt de plaatst waar ‘Casino' stond, afb. 5.
Tot zover die vijf tolhuizen aan de zuidelijke kant van Tilburg.

Ten noorden van Tilburg vinden we de laatste twee van de zeven tolhuizen, afb. 6. Onderweg van Tilburg naar Waalwijk passeerde je na betaling zes keer een tolhuis. Komend vanaf Tilburg herinnert niets meer aan tolhuis 1, dat in de buurt van het huidige Wagnerplein heeft gestaan.
In tegenstelling tot tolhuis 2 op afbeelding 6. In veel gevallen was voor de extra inkomsten van de tolbaas, het tolhuis gecombineerd met een café. Afb. 7 van rond 1900 toont het tolhuis/café ‘de Financiën' gelegen in het verlengde van de Stokhasseltlaan aan de Finantiën-weg.
Zo was er een waaier van tolhuizen rond de bebouwde kom van Tilburg in elke richting. Naar Breda, naar Loon op Zand richting Waalwijk, naar Oisterwijk richting Den Bosch en zuidwaarts naar Hilvarenbeek en naar Goirle.


Afb. 8 geeft een indruk van de toltarieven uit 1833 die tot 1872 golden.
De toltarieven lijken nu belachelijk laag, maar dat valt natuurlijk tegen als je tig-keer per week een tig-aantal tollen moet passeren. Zeker als je nagaat dat één gulden toen, gezien het gemiddeld inkomen en kosten van levensonderhoud, overeen komt met ca. tien Euro nu.

Afb. 2: RAT-16480
Afb. 5: RAT-23245
Afb. 7: Pannekoek-, party- en recreatiecentrum ‘De Financiën'